فلسفه نام بازی آی تره ک و گون تره ک

فلسفه نام بازی  آی تره ک و گون تره ک

ترکها پیش از اسلام به دین تانریجیلیق اعتقاد داشتند که آیین شمنیزم نیز آیین اصلی آن دین بود. طبق اعتقاد تانریجیها، هستی به سه قسمت تقسیم شد: آسمان، روی زمین و زیر زمین. این سه بخش هستی با درختی به یکدیگر پیوند می خورند، یک درخت مقدس و الهی که شمن نیز اگر قصد داشت نزد تانری برود از آن درخت به سوی آسمان می رفت. این درخت ستونی بود که سه عالم را به هم وصل می کرد. در میان ترکها نامهای متفاوتی داشت چون: دونیا آغاجی، حیات آغاجی، چنار مقدس، سپیدار مقدس و... و یکی از نامهایش در میان ترکان قدیم «بای ترک: Bayterek بود. این واژه در میان قزاقها هنوز هم کاربرد دارد. (جلال بیدیلی، تورک میتولوژی سی نینگ آنسکلوپدیک سوزلوگی، صفحه 98) 

تره ک به معنای ستون است که امروز در ترکیه «دیرک» تلفظ می شود. بای تره ک یعنی ستون مقدس، ستونی که سه عالم را به هم وصل می کند و یا درخت مقدسی که آنها را وصل می کند.

این اعتقاد به بازی های بچه های ترکها  نیز رخنه کرده است. بازی « آی ترک و گون ترک» امروز در میان قزاقها و قرقیزها و حتی برخی از نواحی ترکیه به « آق ترک و گوک ترک» معروف است

(برای دیدن ویدئوی بازی نگاه کنید به:   

https://www.youtube.com/watch?v=rKHMRSDaE7k.

آق ترک و گوک تره ک یعنی سپیدار سفید و سبز. یعنی آن درخت مقدس را به شکل سپیداری می دیدند که هم سفید و هم سبز بود.  البته در مورد اشکال آن نظرهای مختلفی وجود دارد و اقوام مختلف آن را به شکل درخت های گوناگونی می بینند. 

وجه تسمیه درخت « آق دره ک/ سپیدار» نیز در میان ترکمنها، از همان اعتقاد سرچشمه می گیرد. یعنی ستون سفید، ستون مقدس سفید.

اما بازی مورد بحث در میان ترکمنها به « آی تره ک و گون تره ک» معروف است. در این که تره ک به معنای دیره ک و ستون مقدس است حرفی نیست. اما این که چرا به جای کلمات « آق» و « گوک» ترکمنها کلمات «آی» و « گون» را گذاشته اند دو احتمال وجود دارد.

1-اولا شکل و نام بازیها به هنگام عبور از قومی به قومی دیگر می تواند تغییراتی بیابد و احتمال تغییر تدریجی نام این بازی به مرور زمان وجود دارد.  محمتل است اکه ابتدا « بای تره ک» گفته شده و بعدها به « آی تره ک» تبدیل شده و «گون» نیز به دنبال «آی آمده است و احتمالات دیگری که در پروسه تغییر دیالکتیکی یک زبان می تواند پدید آید.

 اما باور  بنده بیشتر جانب این مورد دوم است:

2: ماه و خورشید در میان ترکها تقدس داشته اند و حتی در دوره پیش از اسلام ترکها آنها را پرستیده اند.

 با این شرح «آی تره ک، گون تره ک» را به دو شکل می توانیم معنی کنیم:

الف: از آنجا که «تره ک، ستون آسمان» است، پس ستون ماه و خورشید هم می تواند باشد. با این نوع نگاه معنی آی تره ک می شود : ستون مقدس ماه/ گون ترک : ستون مقدس خورشید.

ب: به مروز زمان بین ترکها دیرک معنی مقدس و محترم را نیز به خود گرفته است. چنان که امروز هم در در ترکی ترکیه به شخصی که در بین خانواده بیش از همه محترم است گفته می شود:  Evin  Direği کسی که محترمترین شخص خانواده است. یعنی یکی از معانی دیره ک در زبان ترکی امروز کلمه « محترم» است.

  1- پایه ای که چوب و یا آهن ساخته شده 2- ستون-3- ارزشمند، محترم، پیشگام.

نتیجه این که آی تره ک و گون تره ک یعنی ماه محترم ( مقدس) خورشید محترم ( مقدس) و این که چرا در اول بازی می آید؟ اولا : قرار گرفتن جمله آی ترک و گون ترک قبل از بعضیها، سلامی به ماه و خورشید است که مقدس بوده اند.  همان طور که با اسلام آوردن ترکها در اول جملات نام خدا را بر زبان می آوریم، آنها نیز نام مقدسات خود را بر زبان می آوردند.

دوما: در ترانه های ترکمن معمولا در شروع، مصراعی همقافیه با مصراع های بعدی می آید که بعضا صرفا به خاطر آهنگ و قافیه اش است و بعضا معانی و مفاهیمی هم با خود  دارد. نمونه اش را در هودی های ترکمن (لالائیها) زیاد می بینیم.

مثال: « آلاین» در آللای باللیم آلاین/ « هیرولله» در « هیروالله یا هیرولله، شکر الحمدالله» / « آر بیتر» در « آللای باللیم آر بیتر، نار آغاجا گول بیتر»...

با توجه به این مثال ها در شعر « آی تره ک و گون تره ک» نیز پیش در آمدی برای آن شعر آورده شده که با ردیف «گره ک» نیز همخوانی دارد. چون ردیف «گره ک» چند بار  در این شعر تکرار می شود. اما در عین حال این مصراع مفهومی هم برای خود دارد. یعنی هم احترام به ماه و خورشید مقدس را می بینیم و هم قافیه ای را که با ردیف «گره ک» همخوانی دارد. 

بله دوستان، این خلاصه فلسفه نام « بازی آی ترک و گون تره ک » است که ریشه در تاریخ و فرهنگ و اعتقادات تانری گری و شمنیست ترکمنها دارد و از این پس بهتر است معنی درست آن را بکار بریم و از معانی اشتباهی که به خاطر ابهام در آن واژه تا حالا در ترجمه ها استفاده شده بپرهیزیم.

در ضمن این تحقیق و اطلاعات برای اولین بار از سوی اینجانب مطرح می شود و امیدوارم که در صورت استفاده از آن قید منبع را نیز فراموش نکنید.

با تشکر عبدالرحمن دیه جی