غبار فراموشی بر سحرخوانی

گروه ادب و هنر . روزنامه خراسان شمالی 7خرداد96

 صدای سحر خوانان دیگر به گوش نمی رسد؛ همان هایی که روزگاری با آوای دلنشین خود همراهت بودند در سحرهای ماه رمضان. سحرخوان هایی که در دل شب سکوت کوچه ها را می شکستند و تو را به میهمانی نابی فرا می خواندند تا دمی فارغ از هیاهوی روزمرگی ها به نیایش با پروردگارت بنشینی و دل را از جویبار معنویت پر کنی. حالا سال هاست که دیگر صدایی به گوش نمی رسد و تو سال هاست که با نوایی دم خوری که  با نغمه سحرخوان ها برابری نمی کند. هر چند از نگاه پژوهشگران  و علاقه مندان به فرهنگ، سکوتی 80 ساله این آیین را فرا گرفته است اما اگر مسئولان همت کنند می توان این  نغمه ها و آیین های سنتی را زنده نگه داشت.

آشنایی با اشعار نغز

«مهدی رستمی» از جمله پژوهشگران فرهنگ عامه از آیین شب خوانی که تنها برای بیدار کردن مردم در ماه رمضان انجام می گرفت، سخن می گوید که در آن از اشعار نغز عرفانی از جمله اشعار «باباطاهر» و متون کهن فارسی هم چون «شب خیز که عاشقان به شب راز کنند، گرد در و بام دوست پرواز کنند»، بهره گرفته می شد.وی به روش دیگری هم برای شب خوانی اشاره می کند که در آن طبال ها با استفاده از دهل و بدون خوانش، مردم را بیدار می کردند.   البته از نگاه وی روش سومی هم وجود داشت که به شکل معمول و حتی با به صدا درآوردن تشت،  مردم را برای سحر بیدار می کردند.وی شبخوانی را از جمله آیین هایی که در دوران خاص خودش از ارزش بالایی برخوردار بوده است، می داند و می گوید: در واقع شبخوان، دیگران را به متون کهن فارسی ارجاع می داده است و مستمعان را با گویش های ادبی و اشعار نغز آشنا می کرده و به نوعی استغاثه در سحرگاه بوده است.«رستمی» ایجاد فضای روحانی در آبادی ها و شهرها را از دیگر اثرات شبخوانی ذکر و بیان می کند: تفاوت خاصی در شبخوانی بین قومیت های مختلف وجود ندارد و بیشتر افراد سعی در مشارکت داشتند و از اشعار فارسی بهره می گرفتند.وی به نقش و تأثیر این آیین در حفظ دستگاه های موسیقایی و آهنگ ها اشاره و از این آیین به عنوان سنتی زیبا یاد می کند که در ایجاد ذوق و انگیزه در افراد بسیار موثر است و رسانه ملی  می تواند در آیین سحر از شبخوان ها استفاده کند.

سحر خوانی، ظرفیت ثبت را دارد

در این میان از نگاه یکی از دوستداران فرهنگ و هنر استان آیین شبخوانی که در ادوار گذشته به آن مناجات خوانی هم می گفتند هنگام سحر و به منظور تدارک سحری و ایجاد فضای معنوی انجام می شد که استفاده از اشعار نغز و داشتن صدای خوش، لازمه انجام این آیین بود. «محمدی» ادامه می دهد: آیین سحر خوانی با بهره گیری از طبل در 2 نوبت و آن هم برای پخت غذا و خوردن سحری انجام می شد که رفته رفته این آیین به واسطه تعدد رسانه ها کم رنگ شد و دیگر اجرا نمی شود.وی البته بر این باور است که باید به منظور حفظ این آیین میراث فرهنگی، وارد شود و نسبت به ثبت آن اقدام کند.«حسین حصاری» از فعالان حوزه موسیقی نیز که خود دستی در شبخوانی دارد، این آیین را نوعی آگاهی بخشی به مردم می داند  که در آن استفاده از اشعار عرفانی و مناجات گونه مرسوم بوده است. از نگاه این هنرمند جوان در گذشته بیشتر افرادی که با موسیقی ردیف و دستگاهی آشنا بودند حتی موزیسین های محلی این اشعار را با آواز می خواندند. در نگاه او بهره گیری از سازهای ضربی در هنگام سحر و در قالب گروه های سحرخوان در گذشته  بسیار پر رنگ بود که امروزه با پیشرفت فناوری این آیین کم رنگ شده است. وی که مسئولیت واحد موسیقی حوزه هنری را بر عهده دارد از ورود حوزه هنری به مقوله مناجات  خوانی سخن به میان می آورد و اظهار می دارد: پرداختن به این مقوله در حیطه وظایف صدا و سیما و تبلیغات اسلامی است و به نظر می رسد صدا و سیمای استان در نظر دارد تا در این مقوله وارد شود.

80 سال سکوت

پژوهشگر موسیقی نواحی، بر این باور است که در گذشته  در گوشه و کنار کشور، موسیقی ویژه ماه رمضان داشته‌ایم که صلوات‌خوانی، ذکرخوانی، بسم‌ا...‌خوانی و منقبت‌خوانی، نمونه‌هایی از این موسیقی بوده‌اند که در قرن اخیر، گم و فراموش شده‌اند و امروزه، ضرورت احیای این گونه موسیقی‌ ها احساس می‌شود، اما مسئولان به دلیل ناآگاهی، زمینه‌های لازم را برای این کار فراهم نمی‌آورند.

«هوشنگ جاوید» از پژوهشگران موسیقی نواحی کشور با تاکید بر این مسئله که امروزه به دلیل تغییر نوع زندگی مردم به این مقوله پرداخته نمی‌شود و صدا و سیمای استان ها نیز چاره ای جز بهره گیری از تولیدات موجود برای فعالان در این زمینه ندارند، زیرا تولید و بازنگری بر عهده پایگاه های فرهنگی است می گوید: بسیاری از هنرمندان به ویژه نسل سحرخوان ها و مناجات خوان ها در حال از بین رفتن است.

 البته این پژوهشگر معتقد است: شناسایی  انواع سحر خوانی و مناجات خوانی  وظیفه پژوهشگران و حمایت وظیفه متولیان فرهنگی است، اما متاسفانه در این سال‌ها تلاشی برای زنده ماندن نغمه‌ها و آیین‌های سنتی نکرده‌اند در صورتی که می‌توانستند و هنوز هم می‌توانند بودجه مستقلی را به موسیقی مذهبی از جمله موسیقی رمضان اختصاص دهند.

نویسنده مجموعه «موسیقی رمضان»، از «شیخ حسن دستبند» و «سید حسین آقایی» در اسفراین  به عنوان بهترین سحرخوان های خراسان شمالی یاد می کند و می افزاید: در سال‌ 85 با همکاری سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران همایشی در قالب «سروش ستایش» با حضور سحرخوان هایی از خراسان شمالی برگزار و در نهایت اثری با همین موضوع تولید شد که خوشبختانه سی دی آن در بازار موجود است.وی به غنای موسیقی خراسان شمالی و نقش سحرخوانی در حفظ دستگاه های موسیقی با وجود بزرگانی در این حوزه و رساله ای که شیخ آذری در مورد موسیقی دارد و در آن به معرفی ادوار آوازی سحر پرداخته که از سوی پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفته است اشاره می کند و می افزاید: نزدیک به 80 سال است که سحرخوانی به دلیل قرار گرفتن در چرخه خاص رسانه انجام نمی شود و برای احیای آن نیازمند حمایت متولیان حوزه فرهنگ هستیم.